W większości współczesnych demokracji istnieje instytucja, która posiada kompetencje osądzania i skazywana osób zajmujących czołowe stanowiska państwowe. W Polsce funkcję tę pełni Trybunał Stanu. Często w debacie publicznej poruszana jest kwestia odpowiedzialności polityków przed Trybunałem Stanu. Jednak kto w nim zasiada? Jakie ma kompetencje i tak naprawdę jakie sankcje może wymierzać?
Rys historyczny odpowiedzialności konstytucyjnej
Po raz pierwszy instytucja Trybunału Stanu pojawiła się w polskim systemie ustrojowym dzięki postanowieniom Konstytucji marcowej z 1921 roku. Według jej zapisów ówczesny Trybunał Stanu składał się z Pierwszego Prezesa SN, 8 sędziów wskazanych przez Sejm spoza swojego grona i 4 wskazanych przez Senat. Konstytucja kwietniowa również przewidywała powołanie Trybunału Stanu, jednak w odmiennym składzie. W okresie międzywojennym przeprowadzono jedynie jedno postępowanie przed TS w tzw. sprawie Czechowicza.
Po zakończeniu II wojny światowej nie zdecydowano się przywrócić Trybunału Stanu ze względu na przejęcie władzy w Polsce przez komunistów. Zrezygnowanie z tej instytucji było rozwiązaniem bardzo wygodnym i praktycznym dla ówczesnej władzy. Została ona przywrócona dopiero w 1982 na mocy ustawy o Trybunale Stanu, która obowiązuje do dziś.
Skład Trybunału Stanu
Fot. Sejm RP
Trybunał Stanu składa się z 19 członków, tj. przewodniczącego, dwóch zastępców oraz 16 pozostałych członków. Zastępców przewodniczącego oraz 16 członków wybiera Sejm spoza grona posłów i senatorów. Należy na to zwrócić szczególną uwagę ze względu na specyficzny charakter Trybunału Stanu. Nie mogą w nim zasiadać politycy, którzy by osądzali innych polityków. Dlatego ustrojodawca zdecydował się na powierzenie funkcji sędziego TS osobom spoza świata polityki. Jednak kandydaci do Trybunału Stanu muszą spełniać określone kryteria, do których zalicza się: obywatelstwo polskie, posiadanie pełni praw publicznych, orzeczenie o niekaralności oraz brak zatrudnienia w organach administracji rządowej. Dodatkowym wymogiem, jaki muszą spełnić przynajmniej połowa członków TS oraz zastępcy przewodniczącego, jest posiadanie kwalifikacji potrzebnych do zajmowania stanowiska sędziego. Praktyka pokazuje, że w większości w skład TS zostają powoływani specjaliści z różnych dziedzin prawa. Przewodniczącym TS jest natomiast Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. Jest on przewodniczącym TS z mocy prawa (łac. ex lege), to znaczy automatycznie po objęciu stanowiska Pierwszego Prezesa SN staje się on przewodniczącym Trybunału Stanu.
Ciekawostką jest, że członkowie Trybunału Stanu pełnią swoją funkcję honorowo, tj. nie pobierają z tytułu pełnionej funkcji żadnego wynagrodzenia.
Kto ponosi odpowiedzialność przed TS?
Ustrojodawca objął zakresem odpowiedzialności bardzo szeroką grupę organów państwowych. Poniżej znajduje się lista podmiotów, które ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu:
- Prezydent RP;
- Prezes Rady Ministrów;
- Członkowie Rady Ministrów;
- Prezes NBP;
- Prezes NIK;
- Członkowie KRRiT;
- Osoby, które kierują ministerstwem;
- Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych;
- Posłowie i Senatorowie;
- Marszałkowie Sejmu i Senatu.
Należy zwrócić szczególną uwagę na zakres odpowiedzialności konstytucyjnej posłów i senatorów. Odpowiadają oni co prawda przed TS, ale tylko w przypadku naruszenia zakazu przewidzianego w art. 107 konstytucji RP, który zabrania parlamentarzystom prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa.
Marszałkowie Sejmu i Senatu również ponoszą odpowiedzialność przed TS, ale tylko w przypadku, kiedy pełnią oni obowiązki Prezydenta RP. W innym razie takiej odpowiedzialności nie ponoszą.
Aby pojawiła się możliwość postawienia kogoś przed Trybunałem Stanu, musi zostać popełniony delikt konstytucyjny lub inne przestępstwo. Delikt konstytucyjny to złamanie Konstytucji lub ustawy, do którego doszło w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w okresie urzędowania. Jest to naruszenie przepisów prawa, które nie stanowi przestępstwa w myśl obowiązujących w Polsce przepisów prawa karnego. Odpowiedzialność przed TS ponosi się również za popełnienie deliktu nieumyślnie.
Należy podkreślić, że wszczęcie postępowania przed Trybunałem Stanu może mieć miejsce po utracie urzędu. Ściganie przed Trybunałem Stanu jest możliwe do 10 lat od popełnienia czynu, chyba że przepisy stanowią dłuższy termin przedawnienia.
Dwa rodzaje odpowiedzialności przed TS
Przed Trybunałem Stanu można ponosić odpowiedzialność konstytucyjną oraz za popełnione przestępstwo. Ta druga okoliczność jest bardziej interesująca, ponieważ w tym przypadku Trybunał Stanu działa jako sąd karny i wymierza kary przewidziane w kodeksie karnym. Jednak zakres podmiotów, które ponoszą odpowiedzialność karną przed TS, jest bardzo wąski. Są to jedynie: Prezydent RP oraz osoby wchodzące w skład Rady Ministrów. Prezydent RP ponosi odpowiedzialność karną o charakterze zupełnym, czyli obejmującym każdy rodzaj przestępstwa, jakiego Prezydent dopuścił się podczas pełnienia urzędu, niezależnie czy mały one związek z zajmowanym stanowiskiem. Oznacza to, że Prezydent ponosi odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu również za przestępstwa pospolite, takie jak morderstwo, kradzież, gwałt itp. Poza zupełnym charakterem odpowiedzialności karnej Prezydent RP jest również objęty odpowiedzialnością wyłączną, tj. tylko Trybunał Stanu może osądzać Prezydenta w trakcie sprawowania przez niego urzędu, nie może on stanąć natomiast przed sądem powszechnym.
Członkowie Rady Ministrów ponoszą natomiast odpowiedzialność karną o charakterze częściowym, czyli za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem.
Kary, jakie Trybunał Stanu może wymierzyć za czyny niebędące przestępstwem, to:
- Utrata biernego i czynnego prawa wyborczego;
- Zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji w organizacjach społecznych i organach państwowych;
- Utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń, tytułów honorowych oraz możliwości ich uzyskania.
Wyżej wymienione kary TS może orzec na okres od dwóch do dziesięciu lat. W wyjątkowych sytuacjach Trybunał Stanu może odstąpić od wymierzenia kary, poprzestając na uznaniu winy oskarżonego. Za czyny wypełniające znamiona przestępstwa Trybunał wymierza kary przewidziane w ustawach karnych.
Trybunał Stanu jest organem, który jest jednym z podstawowych narzędzi ustrojowych we współczesnym świecie. Dzięki niemu państwo posiada możliwość karania osób, które pomimo wysokich funkcji dopuściły się czynu zabronionego.
O autorze
Uczeń klasy maturalnej o profilu prawniczym w LXV Liceum Ogólnokształcącym z Oddziałami Integracyjnymi im. gen. Józefa Bema w Warszawie, działacz w Polskim Stowarzyszeniu Paliw Alternatywnych, pracownik jednego z warszawskich antykwariatów. Interesuję się prawem konstytucyjnym, polityką oraz najnowszą historią Polski.