Dział II artykuł 33 Kodeksu cywilnego stanowi, iż osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Uprawnienie to daje wyżej wymienionym podmiotom zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, ale także podejmowania we własnym imieniu czynności prawnych. Co więc spowodowało, że to właśnie Odra miałaby taką osobowość prawną posiadać?
Aby odpowiedzieć sobie zasadniczo na to pytanie, należy cofnąć się do 2022 roku. Wtedy to Odra przeszła potężną katastrofę, w wyniku której została zanieczyszczona jak nigdy wcześniej. Czynnik ten spowodował, że zrodziła się inicjatywa (która od niedawna jest już fundacją), mająca na celu działanie w obronie stanu Odry. Ruch społeczny – Osoba Odra – stworzył projekt ustawy, pod którym od początku lutego zbierane są podpisy obywateli.
Wnioskodawca w uzasadnieniu do projektu ustawy zaznacza, że:
Obecnie istniejący porządek prawny zakłada, że rzeka Odra jest w świetle prawa przedmiotem, a zatem nie ma własnych praw i może być swobodnie wykorzystywana.
CO ZAWIERA USTAWA?
Projekt ustawy o uznaniu osobowości prawnej rzeki Odry w swojej systematyce wydaje się być przejrzysty. Akt prawny jest całkiem krótki (ma 17 artykułów) i zawiera interesujące rozwiązania prawne. Przykładowo artykuł 3 projektu stanowi:
- Odra ma prawo do:
- istnienia,
- swobodnego przepływu,
- naturalnej ewolucji jako ekosystem i pełnienia funkcji niezbędnych w ramach tego ekosystemu,
- zachowania rodzimej różnorodności biologicznej,
- regeneracji swoich zasobów,
- zasilania oraz bycia zasilaną przez warstwy wodonośne i dopływy.
Ów artykuł, choć rozbudowany o kilka punktów jasno wskazuje na korzyści płynące z wejścia w życie niniejszej ustawy. Po pierwsze Odra, mając prawo do istnienia, będzie miała możliwość funkcjonowania w wieloletniej perspektywie czasowej, będąc zabezpieczoną przed ewentualnymi katastrofami. Z kolei przyznanie rzece swobodnego przepływu ma fundamentalne znaczenie w sytuacji ryzyka związanego z powodziami, gdyż ma na celu zabezpieczenie zarówno rzeki, jak i ludzi przed jej ewentualnym wystąpieniem. Natomiast regeneracja zasobów oraz zachowanie jej różnorodności biologicznej stanowi za cel odbudowanie flory i fauny, która uległa zniszczeniu w dużej mierze poprzez katastrofę.
Idąc dalej, ciekawym wydaje się uregulowanie zawarte w ustępie 2 tegoż artykułu, stanowiącym, iż Odra ma prawo do ochrony przed nieuprawnioną ingerencją, w szczególności prawo do wolności od zanieczyszczeń i prawo do odszkodowania za wyrządzone szkody. Odra dochodzi swoich praw na zasadach przewidzianych w ustawie, a w jej imieniu występuje Komitet Reprezentantów. Ta regulacja jest bardzo istotna w kontekście celów wprowadzania w życie ustawy. Zakłada bowiem, że w razie szkód wyrządzonych Odrze, będzie reprezentowana przez Komitet Reprezentantów, powoływany przez właściwego ministra ds. środowiska.
Dr Stanisław Kordasiewicz z Uniwersytetu Warszawskiego podkreśla rolę reprezentacji rzeki:
W projekcie ustawy zapisaliśmy, że komitet reprezentantów jest 15-osobowy. Zależy nam bardzo na tym, żeby jego skład uwzględniał różne środowiska, grupy, które dysponują największą wiedzą, największymi kwalifikacjami i też największym doświadczeniem, jeśli chodzi o sprawy związane z rzekami.
Wnioskodawca przewiduje zatem czynny udział przedstawicieli Ministerstwa Klimatu i Środowiska, Wód Polskich oraz rozmaitych użytkowników rzek, a także przedstawicieli organizacji pozarządowych. Jak na polskie realia prawne, to znaczny krok w przód, pozwalający traktować Odrę już nie tylko jako przedmiot, lecz podmiot. Oprócz doprowadzania do spraw sądowych reprezentacja miałaby w pierwszej kolejności zadbać o wdrażanie wieloletniej strategii dbania o rzekę oraz rzecz jasna monitorowanie jej funkcjonalności.
Kolejne artykuły wskazują między innymi na fakt, iż gospodarcze oraz rekreacyjne wykorzystywanie Odry może odbywać się jedynie w zakresie ustalonym między reprezentacją rzeki a innymi organami państwa samorządu i innymi podmiotami. Co też warte uwagi, wnioskodawca zaznaczył, iż Odra nie ponosi odpowiedzialności za szkody wynikające z jej naturalnych funkcji, w tym naturalnego przepływu, powodzi czy suszy.
W stosunkach międzynarodowych organem odpowiedzialnym za reprezentację rzeki będzie rada Ministrów, która w swoich działaniach jest obligatoryjnie zobowiązana do współpracy z Komitetem Reprezentantów.
UZASADNIENIE WNIESIENIA USTAWY
Co ciekawe, a contrario do objętości projektu ustawy, jej uzasadnienie (również w myśl ustawy o obywatelskiej inicjatywie ustawodawczej) jest rozbudowane. Niestety, nie napawa ono optymizmem, a wręcz uzmysławia czytelnikowi o skali problemu. Między innymi szacowana jest śmiertelność ryb po katastrofie, która wynosi 60% więcej w porównaniu ze stanem przed jej wystąpieniem. Idąc dalej, wnioskodawca zaznacza znaczny problem, który dotyczy użytkowników rzeki, jakim jest jej zanieczyszczenie. To także czynnik, który występuje już od kilkudziesięciu lat. Projektodawca przy tym nadmienia, iż obecne i dotychczasowe regulacje prawne nie są wystarczające, co zostało ujawnione w wyniku katastrofy.
Popierając się raportem Najwyższej Izby Kontroli z 2023 roku, wnioskodawca sugeruje, iż oczekiwanym byłoby przeniesienie działu administracji rządowej, jakim jest gospodarka wodna z zakresu kompetencji Ministra Środowiska, na rzecz Ministra Infrastruktury. Ponadto wskazuje się zbyt liczną grupę podmiotów, które są odpowiedzialne za zapewnienie wysokiej jakości wód. NIK wskazał, że jest ich aż 17, a rodzi to skutki, poprzez rozmywanie odpowiedzialności za stan faktyczny.
Ustawowo konieczne do ujęcia w uzasadnieniu obywatelskiego projektu ustawy jest rzecz jasna wskazanie źródła finansowania. W tym przypadku projektodawca wskazuje, że za ochronę praw podstawowych oraz finansowanie niezbędne do realizacji celów zawartych w ustawie odpowiada minister ds. środowiska.
Należy podkreślić, że ustawa z lipca 2023 [o rewitalizacji rzeki Odry] przewidywała [..] maksymalny limit wydatków w wysokości 1 234 279 661 złotych jako skutek finansowy wejścia w życie ustawy. Koszty związane z proponowanym obecnie rozwiązaniem mieszczą się w powyższym zakresie.
ODRA NIE PIERWSZA I NIE OSTATNIA
Co ciekawe uwagi, inicjatywa nadania Odrze osobowości prawnej nie jest precedensem, z punktu widzenia uregulowań międzynarodowych. Na świecie na chwilę obecną przykładów „naturalnej” podmiotowości prawnej jest ponad 500. Inaczej jest w przypadku polskiego prawa, jednakże to właśnie zagraniczne przykłady stały się determinantami do powstania owej ustawy.
Ruch Rights of Nature (Praw Natury) od lat prężnie działa w imię uznawania różnych obiektów natury za podmioty prawa. Jednym z najświeższych przykładów jest tegoroczne uznanie góry Taranaki w Nowej Zelandii właśnie za osobę prawną. Równocześnie w Irlandii czy w Niemczech trwają podobne procedury, mające na celu nadanie osobowości prawnej podmiotom natury. Co ciekawe, niemiecki Sąd w Erfurcie już dwukrotnie uznał podmiotową ochronę elementów przyrody, za będącą immanentnie związaną z Europejską Kartą Praw Podstawowych. Faktycznie, Polska nie będzie pierwszym krajem na świecie, który podjął się regulacji statusu prawnego obiektów natury, jednakże jest to spory krok w celu poprawy i zapewnienia ich wieloletniego funkcjonowania.
PODSUMOWANIE
Nie można odebrać nowatorstwa projektu ustawy, która na pierwszy rzut oka może się wydawać kontrowersyjna, jednakże po wnikliwym jej przeanalizowaniu można dostrzec przyszłościowy i dbający o kolejne pokolenia wymiar. Na chwilę obecną pomysłodawcy są w trakcie zbierania podpisów. Jeżeli uzbierają wymaganą liczbę stu tysięcy, będzie szansa na środowiskowy przełom w polskim prawodawstwie.
źródło nagłówka: gov.pl
O autorze
Lokalny działacz społeczny, Rzecznik Prasowy i Radny VI i VII kadencji Młodzieżowej Rady Miasta Wrocławia. Członek Zespołu Organizacyjnego Parlamentu Młodych Rzeczypospolitej Polskiej.
Pasjonat prawa konstytucyjnego, zagadnień teoretycznoprawnych, polityki krajowej, działań charytatywnych oraz inicjatyw społecznych.
Prywatnie miłośnik muzyki, sportu oraz szeroki pojętej sztuki nowoczesnej.