Fot. Pericles’ Funeral Oration autorstwa Philipp’ a Foltz’ a
Ostatnio omawialiśmy, jak wielkie znaczenie dla historii Grecji miało rozmieszczenie etniczne oraz w jakim stopniu dobytek kulturowy wpłynął na dalsze dzieje tej krainy. Teraz należy przypatrzyć się okresowi najbardziej osławionemu ze wszystkich, a mianowicie erze demokracji Ateńskiej.
Jest to wyjątkowo dynamiczny ciąg wydarzeń dla Hellenów. Nie tylko powstały pierwsze – zachowane do dzisiaj – ustroje polityczne, jak demokracja, tyrania lub monarchia, ale również jest to czas narodzin greckiej państwowości. Współcześnie osławione polis często stawia się jako cel, do którego mają dążyć ich obecne odpowiedniki. Są utożsamiane z arcydziełami architektury, monumentalnymi rzeźbami oraz równością polityczną.
Najbardziej wpływowi wówczas na arenie międzypaństwowej były Ateny oraz Sparta, która zostanie opisana szczegółowo w następnym artykule. Jednakże jak można było się tego spodziewać, rzeczywistość nie jest taka sama, jak to przedstawiają starożytni kronikarze. O ile w okresie klasycznym poleis bez wątpienia zbliżą się do tego wzoru, tak greckie społeczeństwo nie może być traktowane jako jednolity byt. Pierwszy zapisany na piśmie podział ateńskiego społeczeństwa został sporządzony przez Solona w pięćset dziewięćdziesiątym czwartym roku. Utworzono wówczas cztery klasy majątkowe, zależnie od których obowiązywały różne obowiązki. Oczywiście nie należy rozpatrywać to w świetle współczesnego liberalizmu, aczkolwiek nawet w przeszłości podział taki nie zadowolił żadnej ze stron. Arystokracja straciła duże połacie ziemi, a „chłopi” nadal nie mogli cieszyć się własnością.
Czy jesteśmy równi?
Równość była również zależna od płci. Arystoteles wychwala ateńskie społeczeństwo obywatelskie, utożsamiając je z samym aparatem państwowym, jednakże – mówiąc to – miał na myśli twór społeczny składający się jedynie z mężczyzn. Tylko oni mieli prawo głosu na zgromadzeniu i urzędowania. Nikt natomiast nie miał wątpliwości co do roli kobiety. Porządek ten w pewniej mierze dotrwał do XVIII wieku nowożytnej Europy, a sprowadzał się on do ograniczania kontaktu kobiety ze światem zewnętrznym. Gdy mąż się realizował się zawodowo i pracował poza domem, ona zostawała, pielęgnując gospodarstwo i wychowując potomstwo.
Osobliwy jest przykład owego obyczaju zachowanego, aż do czasów końca republiki rzymskiej. Prawdą jest, że jeden z wczesnych występków Werresa wynikał z tej właśnie różnic między greckimi i rzymskimi zwyczajami biesiadnymi. W latach osiemdziesiątych I w. p.n.e., gdy był on urzędnikiem w Azji Mniejszej, przeszło dziesięć lat przed swym sprawowaniem namiestnictwa Sycylii, Werres i jego współpracownicy wprosili się na kolację do pewnego nieszczęsnego Greka, a po spożyciu znacznej ilości wina zapytali gospodarza, czy jego córka może się do nich przyłączyć. Kiedy mężczyzna wyjaśnił, że szanujące się Greczynki nie jadają w męskim towarzystwie, Rzymianie nie uwierzyli mu i ruszyli na poszukiwania dziewczyny. Wywiązała się awantura, w której śmierć poniósł jeden z ochroniarzy Werresa, a gospodarza oblano wrzątkiem; później został on stracony za morderstwo. Cyceron wyolbrzymia cały ten incydent, przedstawiając go niemal jako powtórkę gwałtu na Lukrecji, wiązał się on też jednak z szeregiem pijackich nieporozumień co do konwenansów rządzących kobiecym zachowaniem w kulturowych granicach imperium.
Warto również zwrócić uwagę na pozycję niewolnika w greckiej hierarchii społecznej. Niewolnictwo było normą na porządku dziennym i pod żadnym względem nie dostrzegano w tej kwestii żadnych niewłaściwości. Zajmowali najniższą pozycję w hierarchii społecznej, a jedyne prawo, do którego mogli się odwołać to prawo do azylu. W sytuacji, gdy właściciel człowieka niewolnego uciekał się do szczególnej brutalności wobec niego, niewolnik mógł zbiec do najbliższej świątyni Tezeusza lub ołtarza Eumenid na Akropolu. Znając strukturę społeczeństwa greckiego, należałoby zadać pytanie, czy na podstawie o ten porządek można utworzyć prosperujące państwo?
Okazuje się, że oczywiście tak. O ile współczesnym może się wydawać taki obrót spraw za skandaliczny i dyskryminujący, w przeszłości nie dostrzegano żadnych przeciwwskazań. Każda z polis miała swój własny charakterystyczny ustrój polityczny, w którym rządziła jedna lub dwie osoby, a nawet czasem wszyscy obywatele. W pierwszej kolejności w świecie Hellady panowała powszechnie monarchia, jednakże wraz z rozwojem cywilizacyjnym zaczęto odchodzić od zastanego układu w kierunku oligarchii. Termin ten nie odbiega szczególnie od współcześnie przez nas rozumianego znaczenia tego słowa. Były to rządy ograniczonej liczby osób – zazwyczaj ludzi dobrze urodzonych (czyli arystokratów). Taki schemat władzy cechował – przez krótki okres – Ateny. Wówczas wszelkie kwestie polityczne podejmował Areopag, w którego skład wchodzili byli archonci (urzędnicy wybierani przez arystokrację).
Pierwsze kodyfikacje
Właśnie w tym okresie żyli sławni reformatorzy jak Drakon lub Solon. To dzięki temu pierwszemu zawdzięczamy dzisiaj zwrot „drakońskie kary” na określenie brutalnych sankcji bez możliwości złagodzenia wyroku. Warto również przybliżyć etymologię tej frazy. Otóż Drakon był legislatorem, który w 621 r. p.n.e. jako pierwszy spisał prawa zwyczajowe w świecie Hellady – dla porównania rzymianie skodyfikowali prawo zwyczajowe dopiero w latach 451-449 p.n.e. Gdybyśmy używali współczesnej terminologii prawniczej, można byłoby określić spisane prawo jako formę prawa karnego, w którym każdy występek karany był śmiercią. Ostatecznie prawo zostało kilka lat później złagodzone.
Następny reformator Solon był archontem, który podzielił społeczeństwo ateńskie na 4 klasy. Jednakże jest to jedynie powierzchowne ukazanie jego prawodawstwa. W rzeczywistości został wyznaczony do rozwiązania ówczesnych problemów występujących na linii arystokracja – reszta wspólnoty. Wówczas jedynym z najbardziej żywiołowych problemów okazała się kwestia niewolnictwa obywateli Aten. Ludzie niezamożni w celu wzięcia kredytu, często nie posiadali nic, co mogliby zastawić w razie bankructwa. Efektem tego było utworzenie zależności dług za wolność, spowodowało to, iż coraz więcej ateńczyków – pod przymusem – wyjeżdżało poza swoje polis, a arystokracja stała się kluczową warstwą decyzyjną w Atenach.
Z uwagi na to w 594 roku przed Chrystusem Solon przeprowadził „strząśnięcie długów”, czyli anulował dłużnikom dotychczasowe długi oraz zakazał niewolnictwa w razie niemożności spłacenia długów. Co interesujące to również fakt, iż zadecydował o wykupieniu wszystkich ateńczyków spod niewoli, nawet za granicą. Solon również przyznał prawa polityczne ludności nienależącej do arystokracji, co w rzeczywistości zapowiadało prawdziwą rewolucyjną zmianę. O ile może się wydawać, iż zmiana musiała mieć pozytywny odbiór wśród ludności ateńskiej – szczególnie osób niezamożnych lub niewolnych – tak niestety się nie stało, a to rozczarowanie wykorzystał Pizystrat.
Był on poniekąd protoplastą ustroju politycznego, jakim jest tyrania. Niemniej jednak nie należy postrzegać owego terminu w obecnych ramach, który często jest utożsamiany z państwem terroru oraz totalitaryzmem. Starożytna tyrania sprowadzała się do braku legitymizacji prawnej sprawowanej władzy. Często była ona wynikiem przeprowadzonego zamachu stanu. Pomimo to ludzie cenili tyranów za ich otwartość, jak i siłę. Rządy Pizystrata zapisały się tak dobrze w głowach mieszkańców, iż zaczęto określać je mianem „złotym czasem” Aten. Po śmierci tyrana władzę przejęli jego synowie, którzy weszli w konflikt z rodami arystokratycznymi. Ostatecznie przy pomocy wojsk Sparty arystokracja obaliła władzę tyranów, a następnie przystąpiła do reformy ustroju.
Reformy Klejstenesa
Takim sposobem rozpoczyna się okres demokracji ateńskiej. Demokracja, która miała w swoich założeniach włączać każdego obywatela i chronić przed powrotem tyranii lub oligarchii, aczkolwiek by zrobić musiała obronić samą siebie.
Tutaj pojawia się osoba Klejstenesa, który w roku 507 r. p.n.e. przeprowadził nowoczesne reformy społeczne. Mogły się one wydawać mało znaczące, jednak w dużym stopniu zmieniły obraz Aten. Klejstenes pogrupował obywateli w sposób sztuczny, który znosił wszystkie dotychczasowe podziały i związki – ruch ten był wymierzony w rody arystokratyczne, które wówczas miały silny wpływ na decyzje państwowe.
Ateńczycy od wieków należący do jednej z czterech jednostek rodowych mieli odtąd być przypisani do jednej z 10 fyl (składających się z trytii) wyodrębnionych w Attyce. Utworzono je w skomplikowany sposób. Attykę podzielono na trzy wielkie części. W każdej z nich znajdowało się 10 trytii – składającej się na trzy demy – gminy – które z kolei pochodziły z trzech różnych stref Attyki: wybrzeże-paralia, miasto-asta, wnętrze kraju-mezogeion. Wymuszało to na ludności o różnych interesach dialog i poszanowanie swojej autonomii. Dzięki nowemu podziałowi dotychczasowe więzi między elitą a uzależnioną od niej uboższą od niej ludnością zostały rozerwane lub znacznie osłabione. Wymieniony podział pociągał za sobą konieczność reorganizacji instytucjonalnej państwa. Klejstenes zdecydował się na utworzenie Rady Pięciuset, przygotowującej posiedzenia zgromadzenia ogółu obywateli oraz wykonującej jej postanowienia. W jej skład wchodziło po 50 członków z każdej fyli.
Demokracja ateńska wyróżniała swoją bezpośredniością. Każdy obywatel aktualnie przebywający w miejscu odbywania głosowania mógł oddać swój głos. Powyższa forma zachowała się poniekąd w dzisiejszych ustrojach państwowych, przykładowo Konfederacja Szwajcarska znana jest z częstych referendów (lokalnych i ogólnokrajowych). Głos ludu miał duże znaczenie dla starożytnych. W celu ochrony demokracji utworzono formę głosowania skorupkowego, podczas którego każdy obywatel mógł zagłosować na konkretną osobę, której zachowanie zagraża ustrojowi. Pomimo pięknych haseł i – jak na wówczas – szczególnych procedur prawdziwa władza była sprawowana przez nielicznych, co najmniej w praktyce. Demagogowie, podobnie zresztą jak współcześni, umieli przekonać do swoich racji innych obywateli, mieli znaczący wpływ na to, co się dzieje w ramach państwa.
CIĄG DALSZY NASTĄPI…
O autorze
Uczeń Katolickiego Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Pawła II w Żarach. Interesuje się polityką, historią oraz prawem. Finalista 63 edycji Olimpiady Wiedzy o Polsce i Świecie Współczesnym.