Kampania prezydencka trwa w najlepsze. Z przekazu medialnego opinię publiczną dobiega ogrom informacji na temat nowo ogłoszonych kandydatur oraz świeżych obietnic głoszonych przez ubiegających się o urząd głowy państwa. Jest to czas, który żartobliwie można określić mianem „kto da więcej?”. Pozostaje jednak pytanie – na ile polskie prawo daje faktyczne możliwości do regulacji obiecanych kwestii. Kompetencje prezydenta wynikające kolejno z Konstytucji oraz ustaw powinny stanowić swego rodzaju kompendium wiedzy do dokonywania oceny treści płynących z przedwyborczych obietnic.
KONSTYTUCJA
Aktem prawnym, który przede wszystkim określa kompetencje głowy państwa jest rzecz jasna Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Pierwszy raz w polskiej ustawie zasadniczej Urząd Prezydenta RP jest wymieniony w artykule 10, który stanowi trójpodział władzy oraz sytuuje go w roli władzy wykonawczej, pełnionej razem z Radą Ministrów. Sama ustawa zasadnicza jako akt prawny wyraźnie akcentuje urząd prezydenta, szczególnie poprzez wyodrębnienie rozdziału dotyczącego jego samego. W myśl jej norm to właśnie prezydent czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności państwa, jego bezpieczeństwa oraz nienaruszalności i niepodzielności granic. Organem pomocniczym Prezydenta RP jest Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej, której ten powołuje i odwołuje Szefa oraz nadaje statut. Polska ustawa zasadnicza w artykule 145 stanowi także, iż prezydent za naruszenie konstytucji, ustaw oraz popełnienie przestępstwa może zostać pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu. Przedstawienia go w stan oskarżenia dokonuje Zgromadzenie Narodowe – wspólne obrady Sejmu i Senatu – w drodze uchwały większością 2/3 głosów na wniosek 140 członków Zgromadzenia Narodowego. Z dniem podjęcia takiej uchwały sprawowanie urzędu przez prezydenta ulega zawieszeniu. Prezydent może ponadto wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego wnioskiem o zbadanie zgodności aktów prawnych oraz celów i działań partii politycznych. Wartymi podkreślenia kompetencjami głowy państwa są prawo łaski oraz kwestie związane z obywatelstwem. Prawo łaski jest prerogatywą (wykonywanym jednoosobowo przywilejem wynikającym z pełnienia funkcji prezydenta) zaliczaną do typowych uprawnień pierwszego obywatela RP. Może ono dotyczyć wszelkich prawomocnych orzeczeń sądowych, z konstytucyjnym wyłączeniem osób skazanych przez Trybunał Stanu. Prawo łaski polega na częściowym bądź całkowitym odstępstwie od kary, a w praktyce opiera się na darowaniu lub zmniejszeniu najwyższych jej wymiarów. Z kolei konstytucyjna materia związana z obywatelstwem kreuje Prezydentowi Polski dwa uprawnienia. Głowa państwa ma prawo do nadawania obywatelstwa polskiego oraz prawo do wyrażania zgody na jego zrzeczenie się. Ponadto szczególną kompetencją ujętą w artykule 235 ustawy zasadniczej jest posiadanie inicjatywy ustawodawczej względem zmian w Konstytucji RP.
PROCEDURA WYBORU
Obecna konstytucja stanowi, iż wybory prezydenckie są przeprowadzane powszechnie. Ogół obywateli mający czynne prawo wyborcze ma możliwość wyrażenia swojej opinii na temat kandydatów poprzez wzięcie udziału w wyborach. Kandydatem może zostać obywatel Polski, mający ukończone 35 lat oraz posiadający pełnię praw wybierania do Sejmu. Aspirujących walczyć o urząd prezydenta zgłaszają Komitety Wyborcze Kandydata na Prezydenta RP, które też stosownie do treści Kodeksu wyborczego na zasadzie wyłączności prowadzą kampanię wyborczą na ich rzecz. Zgłoszenie do wyborów wymaga zebrania przez ów komitet 100 000 podpisów od obywateli posiadających prawo wybierania do Sejmu. Po uprzednim zarejestrowaniu kandydat jest w stanie realnie ubiegać się o upragniony urząd. U kresu kampanii wyborczej mają miejsce wybory powszechne zarządzane przez Marszałka Sejmu na dzień przypadający między setnym a ż na siedemdziesiątym piątym dniem przed upływem czasu rządów dotychczas urzędującego prezydenta, a w razie opróżnienia tego urzędu – nie później niż w czternastym dniu po opróżnieniu urzędu, wyznaczając datę wyborów na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu sześćdziesięciu dni od dnia zarządzenia wyborów. Jeżeli żaden z zarejestrowanych kandydatów nie zdobędzie więcej niż połowy ważnie oddanych głosów, wówczas organizowana jest druga tura wyborów po upływie czternastu dni po pierwszej turze, w której mierzą się kandydaci zajmujący pierwsze oraz drugie miejsce pod względem liczby głosów. Ważność wyborów stwierdza Sąd Najwyższy, a co istotne – wyborcom przysługuje prawo wniesienia do Sądu Najwyższego protestu wyborczego przeciwko ich prawidłowości. Zwycięzca drugiej tury obejmuje Urząd Prezydenta RP po złożeniu przysięgi wobec Zgromadzenia Narodowego, która jest wysłowiona w artykule 130 konstytucji. Kadencja prezydenta trwa pięć lat i może być powtórzona przez pełniącego funkcję tylko raz.
PRAWODAWSTWO I LEGISLACJA
Prawodawstwo w czasie kampanii wyborczych to temat budzący szczególne napięcie wśród kandydatów, wyborców oraz przedstawicieli środowisk naukowych. Niemniej jednak istotne jest zwrócenie uwagi na pozycję głowy państwa w polskim procesie ustawodawczym. W doktrynie od lat toczy się spór o postrzeganie jej pozycji oraz możliwości podczas prawotwórstwa. Przede wszystkim kluczowym faktem jest ujęcie w ustawie zasadniczej Urzędu Prezydenta RP jako jednego z podmiotów posiadających inicjatywę ustawodawczą. To warta uwagi kompetencja, która pozwala inicjować i proponować rozmaite zmiany prawne. Po pozytywnym przebiegu procesu legislacyjnego w Sejmie i w Senacie Marszałek sejmu przedstawia ustawę prezydentowi, któremu w tej materii przysługuje szereg możliwości. W pierwszej kolejności prezydent w ciągu 21 dni podpisuje ustawę i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Jednakże może postąpić inaczej. Przed podpisaniem ustawy prezydent ma możliwość wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego, w sprawie zbadania takiej ustawy pod kątem jej zgodności z konstytucją. Głowa państwa odmawia podpisania ustawy, której treść TK uznał za niezgodną z konstytucją. Jeżeli jednak TK uzna określone przepisy ustawy za niezgodne z konstytucją, ale przy tym nie orzeknie, że są one nierozerwalnie związane z całą ustawą, prezydent po uprzednim zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu podpisuje ustawę, przy pominięciu przepisów uznanych za niekonstytucyjne. głowa państwa ma również prawo odmówić podpisania takiej ustawy i zlecić Sejmowi jej ponowne rozpatrzenie. Zabieg ten określany jest także jako weto prezydenta lub weto zawieszające, które Sejm może odrzucić większością 3/5 głosów. W takiej sytuacji prezydent w ciągu 7 dni podpisuje ustawę i zarządza jej ogłoszenie. W razie ponownego uchwalenia ustawy przez Sejm prezydentowi nie przysługuje już prawo wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego.
Niejako odmiennie jest w sytuacji przedstawienia prezydentowi przez Marszałka Sejmu ustawy budżetowej. Przepisy prawa nie przyznają głowie państwa żadnych kompetencji co do kształtowania budżetu – za wykonanie budżetu w myśl przepisów konstytucji odpowiedzialna jest Rada Ministrów. Głowa państwa na podpisanie ustawy budżetowej lub ustawy o prowizorium budżetowym ma 7 dni, czyli nieco mniej czasu w porównaniu do zwykłego postępowania ustawodawczego. W razie wątpliwości co do konstytucyjności ustawy budżetowej, prezydent może ją skierować do zbadania przez Trybunał Konstytucyjny, który orzeka w czasie do dwóch miesięcy. W myśl artykułu 225 konstytucji głowa państwa może skrócić kadencję Sejmu, jeżeli w ciągu czterech miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej nie zostanie ona uchwalona i przedstawiona jej do podpisu. Oczywiście przed wydaniem zarządzenia o skróceniu kadencji Sejmu, Prezydent RP powinien zasięgnąć opinii marszałków obu izb parlamentu, jednak nie są one dla niego wiążące.
Głowa państwa ma także uprawnienia do wydawania rozporządzeń wykonawczych do ustaw, zarządzeń oraz aktów urzędowych, które wymagają kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów, który za podpisanie aktu ponosi odpowiedzialność przed Sejmem.
WSPÓŁPRACA Z RZĄDEM
Współpraca Prezydenta RP z rządem to istotny aspekt zarządzania i administrowania państwem. Polityczna historia III Rzeczypospolitej mimo swojego niedługiego bytu doświadczyła już niejednokrotnie sytuacji, w której głowa państwa oraz koalicja rządząca reprezentowały odmienne opcje polityczne. Zjawisko to – fachowo zwane kohabitacją – staje się zwykle poważnym wyzwaniem dla rządzących i niestety – z punktu widzenia dobra państwa – nie może być określone mianem pożądanego. Możliwe są bowiem sytuacje, w których oba człony władzy wykonawczej będą przedkładały interesy swoich partii ponad interes państwa.
Przede wszystkim należy zacząć od punktu wyjścia, jakim jest kształtowanie się Rady Ministrów. W myśl artykułu 154 ustawy zasadniczej prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów, który proponuje skład rządu. Wówczas głowa państwa powołuje rząd oraz odbiera od jego członków przysięgę – do 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub dymisji poprzedniego rządu. Jeżeli jednak prezydent nie zaakceptuje składu proponowanych przez Premiera członków rządu lub też gdy Sejm nie udzieli rządowi wotum zaufania (nie podejmie uchwały o przyjęciu składu rządu), w ramach kolejnej procedury inicjatywa powołania rządu należy do Sejmu. Po uzyskaniu przez rząd w ciągu 14 dni wotum zaufania od Sejmu, prezydent powołuje wybraną Radę Ministrów oraz przyjmuje od niej przysięgę. Jeżeli jednak i podczas tej procedury nie uda się wyłonić nowego rządu, inicjatywa wraca w ręce głowy państwa – powołuje ona członków rządu, którzy muszą uzyskać wotum zaufania od Sejmu. Prezydent na wniosek premiera dokonuje również zmian w jej składzie, a także przyjmuje jej dymisję. Głowa państwa obligatoryjnie ma obowiązek skrócić kadencję Sejmu i zarządzić nowe wybory parlamentarne w wypadku niepowołania Rady Ministrów zgodnie z trzema możliwymi procedurami.
W sytuacji prowadzenia polityki wewnątrzkrajowej rola Prezydenta RP ogranicza się przede wszystkim do weta ustawodawczego oraz możliwości zwoływania przez głowę państwa Rady Gabinetowej – formalnej formy współpracy ogółu władzy wykonawczej, przyjmującą formę posiedzenia Rady Ministrów pod kierownictwem prezydenta, mającą na celu wymianę opinii i poglądów, dotyczących paradygmatów polityki wewnętrznej oraz zewnętrznej państwa.
Niejasności pojawiają się natomiast w razie wydarzeń międzynarodowych i kierowania polityki na szczeblu zagranicznym. Główny dyskurs oscyluje wokół określenia organu, który w Polsce powinien posiadać prymat w prowadzeniu polityki międzynarodowej. Konstytucja nie przyznaje prezydentowi obszernych kompetencji do prowadzenia działań międzypaństwowych. Artykuł 146 jasno stanowi, iż prawo do sprawowania ogólnego kierownictwa sprawami międzynarodowymi przysługuje Radzie Ministrów. Jednakże są przesłanki, które świadczą o istotnej roli głowy państwa w związku z reprezentowaniem kraju na arenie międzynarodowej. Wynikają one między innymi z funkcji, jaką pełni prezydent będąc stosownie do treści artykułu 126 konstytucji najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa zasadnicza z mocy artykułu 133 niejako konkretyzuje rolę głowy państwa w stosunkach międzynarodowych, nadając jej kompetencje legislacyjne oraz kreacyjne w tej materii. Należą do nich przede wszystkim ratyfikowanie (zatwierdzanie) umów międzynarodowych, w sprawie których może zwrócić się z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o orzeczenie w kwestii ich zgodności z polskim prawem.
Ponadto prezydent mianuje i odwołuje polskich przedstawicieli w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych, a także przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przedstawicieli dyplomatycznych innych państw oraz organizacji międzynarodowych. Artykuł ten jednocześnie dodaje, iż w zakresie polityki międzynarodowej Prezydent RP współpracuje z Prezesem Rady Ministrów, a także z Ministrem Spraw Zagranicznych. Warto jednak nadmienić, iż polska racja stanu wymaga zgodności organów państwa w prowadzeniu polityki międzynarodowej, a także skutecznej współpracy i komunikacji na linii głowa państwa – rząd.
SIŁY ZBROJNE ORAZ STANY WYJĄTKOWE
Artykuł 134 konstytucji mianuje prezydenta najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych w naszym kraju. W czasie pokoju jednak sprawuje to przywództwo za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej. Ze zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi wynikają kompetencje do powoływania Szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców poszczególnych rodzajów Sił Zbrojnych. W sytuacji bezpośredniego zewnętrznego zagrożenia głowa państwa na wniosek prezesa Rady Ministrów zarządza powszechną bądź częściową mobilizację i użycie Sił Zbrojnych w celu obrony terytorium państwa. W razie ów zagrożenia lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, prezydent na wniosek rządu może wprowadzić stan wojenny na części bądź całym terytorium państwa. Na czas wojny prezydent na wniosek premiera mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych – w tym samym trybie może go także odwołać. W momencie stanu wojennego, kiedy Sejm nie ma możliwości odbyć obrad, prezydent na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenie z mocą ustawy, które podlega zatwierdzeniu przez Sejm na następnym posiedzeniu. Akt prawny tego rodzaju należy do źródeł prawa powszechnie obowiązującego, a w hierarchii aktów prawnych jest na równi z ustawami. Pierwszy obywatel w zapewnianiu bezpieczeństwa zewnętrznego państwa dysponuje także organem doradczym w postaci Rady Bezpieczeństwa Narodowego. Głowa państwa posiada również uprawnienia z zakresie nadawania szczególnych stopni wojskowych na wniosek Ministra Obrony Narodowej.
POWOŁYWANIE URZĘDÓW ORAZ NADAWANIE TYTUŁÓW
Pierwsza osoba w państwie posiada także szeroki wachlarz uprawnień z zakresu powoływania rozmaitych urzędów oraz nadawania tytułów. Ów kompetencje kreacyjne są istotnym aspektem, w celu prowadzenia w Polsce praworządności oraz równowagi w prowadzeniu rządów.
To właśnie prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa powołuje sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych oraz wojskowych na czas nieoznaczony, którzy – warto zaznaczyć – w myśl przepisów konstytucji są nieusuwalni. Prezydent posiada także kompetencje w zakresie powoływania Pierwszego Prezesa oraz Prezesów Sądu Najwyższego, Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego oraz Prezesa i Wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Ponadto prezydent wykonuje także szereg uprawnień o szczególnym znaczeniu wobec organów państwa. Są to składanie do Sejmu wniosku o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego, powołanie trzech członków Rady Polityki Pieniężnej, powoływanie dwóch członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, powoływanie i odwoływanie członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego oraz Szefa Kancelarii Prezydenta RP. Głowa państwa mianuje i odwołuje ambasadorów na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych. Głowa państwa również powołuje i odwołuje członków Rady Dialogu Społecznego (będących przedstawicielami pracowników, pracodawców oraz strony rządowej), a także członków zarządu Narodowego Banku Polskiego. Prezydent RP odgrywa także istotną rolę w środowiskach akademickich. Na wniosek Rady Doskonałości Naukowej nadaje tytuły profesorskie, które profesorowie odbierają z rąk prezydenta w formie postanowień, jako indywidualne akty nadające przedmiotowy tytuł profesora. Prerogatywy prezydenta (choć nie są to wszystkie) o charakterze kreacyjno-organizacyjnym, świadczą o istotnej roli głowy państwa w materii sądowniczej oraz administracyjnej. Polska ustawa zasadnicza – choć lakonicznie – reguluje także kompetencje głowy państwa w związku z nadawaniem szczególnych orderów i odznaczeń państwowych.
PODSUMOWANIE
Kompetencje Prezydenta RP świadczą o wielkiej wadze pełnienia tego urzędu. Mimo, że w doktrynie trwają dyskusje na temat poszerzania czy odbierania głowie państwa określonych prerogatyw, nikt nie powinien mieć wątpliwości, iż piastowanie owego stanowiska wymaga odpowiedzialności, doświadczenia oraz odpowiedniej wiedzy.
Źródło nagłówka: Kancelaria Prezydenta RP
O autorze
Lokalny działacz społeczny, Rzecznik Prasowy i Radny VI i VII kadencji Młodzieżowej Rady Miasta Wrocławia. Członek Zespołu Organizacyjnego Parlamentu Młodych Rzeczypospolitej Polskiej.
Pasjonat prawa, polityki, działań charytatywnych oraz inicjatyw społecznych.
Prywatnie miłośnik muzyki, sportu oraz szeroki pojętej sztuki nowoczesnej.