Motyw nieśmiertelności jest znany ludzkości od tysiącleci. Mumifikacja, koncepcja duszy, poszukiwania kamienia filozoficznego to przykłady najstarszych znamion głęboko zakorzenionego pragnienia wiecznej egzystencji. Nasuwa się więc pytanie – czy jest to fascynacja wciąż aktualna? Wiele wskazuje na to, że bardziej niż kiedykolwiek.
Wieczna dusza kontra doczesne ciało
Nieśmiertelność duszy i istnienie życia pozagrobowego stanowi nieodłączny element większości religii. Najbardziej bliski naszej kulturze jest chrześcijański obraz zbawienia (lub potępienia) duszy uwolnionej z ciała w momencie zgonu. W starożytnym Egipcie wierzono natomiast, że dusza jest związana z fizycznością człowieka również po śmierci. Stąd charakterystyczny dla owej cywilizacji proces balsamowania zwłok, które zachowując nienaruszony stan, miały zapewnić „uwięzionej” w nich duszy upragnioną wieczność. Zupełnie inne wyobrażenie o duszy można zauważyć w hinduizmie. Szeroko znaną koncepcją tej religii jest reinkarnacja – wcielenie ducha-świadomości w inny byt fizyczny tuż po śmierci. Tak zachowana ciągłość stanowi esencję tego rodzaju nieśmiertelności.
Nie wszystkim jednak wystarczył jedynie aspekt metafizyczny wiecznego życia. Już od starożytności można znaleźć informację o poszukiwaniach magicznego eliksiru, który miałby zahamować proces starzenia, a w efekcie – zapobiec nadejściu śmierci. Najbardziej znanym przykładem takich poszukiwań (również za sprawą fenomenu Harry’ego Pottera) jest prawdopodobnie próba odnalezienia kamienia filozoficznego. Oprócz właściwości zamiany metali nieszlachetnych w szlachetne miał być on także źródłem eliksiru życia zapewniającego nieśmiertelność. Niestety (lub na szczęście) plany te spaliły na panewce wraz z upadkiem alchemii. Czy jednak przybyły po niej postęp naukowy jednoznacznie uśpił odwieczne pragnienie ucieczki od przemijania?
Naukowe pomysły na nieśmiertelność
Nie jest tajemnicą, że rozwój nauk ścisłych i medycyny na przestrzeni ostatnich wieków spowodował znaczny wzrost jakości, a także długości życia ludzkiego. Dokonane już odkrycia, a także potencjalne przyszłe metody leczenia z dużym prawdopodobieństwem będą w stanie zapewnić człowiekowi długowieczność. Jednak co z nieśmiertelnością?
Wydaje się, że naukowe rozwiązania wciąż pozostają w atmosferze science fiction lub w perspektywie bardzo odległej przyszłości. Można przeczytać o pomysłach takich jak zamrażanie ciała, modyfikacja genetyczna mająca na celu zatrzymanie procesu starzenia, czy klonowanie. Najciekawsze, a zarazem najbardziej przerażające koncepcje są jednak związane ze sztuczną inteligencją i polegają np. na cyborgizacji człowieka za pomocą stworzenia prototypu mózgu z wykorzystaniem bioinżynierii neuronowej. Szeroko badana jest też możliwość przeniesienia ludzkiej świadomości, a przede wszystkim danych z mózgu, do sfery wirtualnej – odtworzenia człowieka w sposób cyfrowy. Choć rozwój dzisiejszej nauki jest nieprzewidywalny, wszystkie wyżej wymienione koncepcje pozostają na razie w kategoriach abstrakcji.
Wieczność zapisana w mentalności
Samo zainteresowanie odkrywaniem wyżej wymienionych wynalazków dowodzi stałej obecności idei nieśmiertelności w zbiorowej świadomości. Obecność ta przejawia się w wielu dziedzinach ludzkiej działalności. Ciekawą teorią opracowaną na początku XXI wieku przez zasłużonego pedagoga – Andrzeja Szyszko-Bohusza jest teoria nieśmiertelności genetycznej. Jak możemy przeczytać w jednej z prac profesora: „Pojęcie dziedziczności winno być interpretowane jako nie tylko przekazywanie potomstwu rozmaitych zawiązków cech czy właściwości organizmów rodzicielskich, ale również jako kontynuacja faktycznego życia i świadomości rodziców. Genotyp, genom, kod genetyczny przekazywany potomstwu w akcie rozrodu w 100% nie jest więc kontynuacją jedynie zawiązków somatycznych, ale również fenomenu życia i świadomości, których tożsamość nie ulega anihilacji, lecz trwa, chociaż w zmienionej postaci, w kolejnych pokoleniach”[i]. Jest to teoria łącząca aspekty naukowy i metafizyczny, opierająca się na utożsamieniu ciągłości życia z przekazaniem genów, a tym samym cielesności (a także świadomości) potomstwu. Jak stwierdza sam autor, jest to jedynie hipoteza, nie posiadająca dowodów naukowych, jednak wielu wybitnych lekarzy owych czasów wyraziło wobec niej aprobatę, co z pewnością przyczyniło się do ożywienia nadziei na tak upragnione uzasadnienie zwycięstwa życia nad śmiercią.
Pozostaje jeszcze pytanie, czy w dobie triumfu szeroko rozumianej naukowości i dominacji rozumu nad uczuciem możliwe jest poważne traktowanie koncepcji nieśmiertelnej duszy – transcendentnej w swej naturze. Jest do dylemat podejmowany przez niektórych współczesnych filozofów, zwłaszcza chrześcijańskich. Ks. Krzysztof Śnieżyński w rozprawie poświęconej idei nieśmiertelności duszy we współczesnym społeczeństwie konsumenckim[ii] wskazuje na upadek metafizyki w postrzeganiu dzisiejszego świata, a w rezultacie uprzedmiotowienie samego człowieka sprowadzonego jedynie do powierzchownej roli klienta skupionego głównie na przyjemnościach doczesności. Choć słowa te mają lekko patetyczny charakter, można zauważyć słuszność owego poglądu w niektórych aspektach życia dzisiejszego społeczeństwa – najbardziej we wspomnianym konsumpcjonizmie.
Kremy odmładzające, laserowe usuwanie zmarszczek, farbowanie siwizny – to wszystko przykłady zupełnie naturalnej troski o dobry wygląd, jednak równocześnie, w swojej głębi, także przejawy wszechobecnej obsesji młodości. Wieczność chcemy zapewnić sobie, nie pozwalając ciału na starzenie – jakby to tylko fizyczność świadczyła o naszym wieku. Wydaje się więc, że z pozoru błahe dążenia do odmłodzenia się są odbiciem najbardziej ludzkiego z możliwych lęków, czyli tego przed śmiercią. A co jeśli przepis na wieczność wcale nie jest zapisany w kruchym ciele, ale w tym, co nienamacalne? Znane od zawsze, lecz dziś prawie całkowicie zapomniane.
[i] Szyszko-Bohusz, Nowa antropologia na trzecie tysiąclecie? Nieśmiertelność genetyczna oraz jej moralno-społeczne, ekonomiczne, psychologiczne, pedagogiczne i medyczne konsekwencje, „Dydaktyka Literatury XXI”, Wyd. Naukowe Polskiego Towarzystwa Naukowego w Poznaniu, Zielona Góra 2001, s. 51-56.
[ii] Śnieżyński, Nieśmiertelność duszy – stara filozoficzna idea w kulturze współczesnego społeczeństwa konsumenckiego, Studia Philosophiae Christianae 48/1, s. 129-157
O autorze
Studentka polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Zafascynowana literaturą, szczególnie jej twórczą i życiodajną właściwością opowiadania świata. W czasie wolnym amatorka rysunku i tenisa.