W Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie można było ostatnio zwiedzić wystawę zatytułowaną „Historie potencjalne”. Wystawa koordynowana przez Marię Brewińską, Joannę Kordjak oraz Katarzynę Kołodziej-Podsiadło porusza temat zatajania historii i przedstawianie jej z perspektywy „wygranych” mocarstw i kolonizatorów, których wpływy okazały się silniejsze, lekceważąc historie ludów poszkodowanych, mniej wpływowych, a czasem traktowanych jak niewolników.
Wystawa jest inspirowana koncepcją historii potencjalnej przedstawionej w książce „The Potential History: Unlearning Imperialism” (2019)1. Autorka książki, Ariella Aïsha Azoulay kwestionuje narracje dominujące wśród instytucji państwowych, muzeów narodowych i przedstawia historię z innego punktu widzenia, z perspektywy niezachodniej, od strony ludów pokrzywdzonych. Odzyskiwanie historii właśnie tych grup, jest ukazane na tle obecnych napięć politycznych, m.in. na terenie Palestyny oraz Ukrainy.
„Green Belt” – sosna jako kamuflaż zbrodni
Odzyskiwanie historii odkrywając kamuflaż zbrodni krajów imperialistycznych przedstawione jest m.in. w filmie „Green Belt” Karoliny Grzywnowicz. Polska artystka za pomocą rzetelnego researchu i współpracy ze specjalistami z różnych dyscyplin bada znaczenie roślin w kontekście społeczno-politycznym. Projekt Green Belt przedstawia rolę roślin na terenie Izraela, które często służą do kamuflażu przemocy oraz wykorzystywane są jako narzędzie wypędzające wcześniejszych mieszkańców z tych ziem.
Grzywnowicz swoją pracę rozpoczyna od badania użytku roślin przez nazistów podczas II wojny światowej na terenie Polski. Artystka odkrywa że naziści, aby ukryć zbrodnie wojenne, sadzili szybko rosnące drzewa wokół obozów koncentracyjnych, znane jako „zielony pas”. Jednym z najpopularniejszych drzew używanych do zakrycia śladów zbrodni była sosna, ze względu na to, jak szybki jest jej wzrost, a także jej naturalne pospolite występowanie w Polsce. Pełniła ona w ten sposób znakomitą funkcję kamuflażu wtapiając się w krajobraz i nie wzbudzając podejrzeń.
Popularność sadzenia sosen nie ograniczała się tylko do terenów Polski. Po powstaniu państwa Izrael w roku 1948, którego następstwem były czystki etniczne wśród Palestyńczyków, Jewish National Fund przeprowadziło akcję sadzenia sosen na wioskach należących wcześniej do Palestyńczyków, pod tą samą nazwą, co akcja nazistowska „green belt” (ang. „zielony pas”)2. Oficjalnie miała ona na celu przetworzyć krajobraz Palestyny na znajomy, rodzimy dla Europejskich Żydów, zapraszając ich do osiedlenia się w tym nowo utworzonym państwie. Mniej oficjalnym powodem było zasłonięcie śladów zamieszkania Palestyńczyków na tym terenie, tworząc iluzję ziemi niczyjej.
Poza przymusowym wysiedleniem Palestyńczyków ze swojej ziemi, w 1977 Ariel Sharon, który w tamtym czasie obejmował urząd ministra rolnictwa zabronił Palestyńczykom korzystania z wszelakich roślin leczniczych, szczególnie ziół za’atar i akkoub3, stanowiących ważną część kultury i kuchni Palestyny. Zakaz jest nadal aktualny, a nielegalne zbieranie roślin leczniczych przez Palestyńczyków, do których zalicza się także sosna, wiąże się z karą pieniężną i rozprawą sądową4. W filmie „Dark Green” dwaj Palestyńczycy, Abed i Mohammad zbierają nielegalnie igły sosny, aby wyprodukować z nich olejek eteryczny, mający właściwości lecznicze. Buntując się w ten sposób niesłusznym zasadom, narażają się na ryzyko kary.
Aby uświadomić o nadal trwającej opresji Palestyńczyków przez Jewish National Fund wśród władz i mieszkańców Zachodu, Karolina Grzywnowicz tworzy kolejne dwie części filmu „Dark Green”, na których powstanie czekam z niecierpliwością5.
„Rap battle” o historię, czyli „Batalia o Mazepę”
W problem współczesnego kamuflowania historii wpisuje się też najnowszy film Mykoly Rydnyia „Batalia o Mazepę” (2023). Mykola Rydnyi to ukraiński artysta zajmujący się łączeniem dokumentu i fikcji w kontekście społeczno-politycznym za pomocą fotografii, filmu i instalacji6. W jego ostatnim projekcie „Batalia o Mazepę” porusza temat wojny o pamięć między Rosją a Ukrainą w sprawie kontrowersyjnej postaci historycznej Hetmana Iwana Mazepy.
Przedstawia dwie różne narracje dotyczące postaci hetmana Iwana Mazepy, który gra kluczową rolę w historii Ukrainy. Obraz Mazepy jest przedstawiony w dwóch różnych narracjach. Dziś, tak jak kiedyś, jest różnie interpretowany w zależności od narodowości osoby wypowiadającej się. Dla Ukraińców, Mazepa jest bohaterem narodowym, który starał się sprawić, by Ukraina była suwerenna i niezależna od Rosji. Z kolei Rosjanie przedstawiają go jako zdrajcę Imperium Rosyjskiego, który zawarł sojusz z przeciwnikiem Rosji – Szwecją, podczas Wielkiej Wojny Północnej (1700-21)7.
W poemacie Goerge’a Byrona „Mazepa” (1819), hetman przedstawiony jest jako bohater romantyczny i człowiek wielu talentów8. W przeciwieństwie do Byrona, Alexander Puszkin przedstawia Mazepę z perspektywy rosyjskiej. W swoim poemacie „Połtawa” (1828-29) obrazuje go jako zdrajcę narodu, który z chęci ucieczki z kraju, zawiera sojusz ze Szwecją9. W bitwie pod Połtawą (1709), o której mowa w poemacie Puszkina, Szwecja wraz ze swoim sprzymierzeńcem, Ukrainą ponosi klęskę walcząc przeciwko Rosji, co skutkuje włączeniem Ukrainy do mocarstwa Rosji7. Choć Mazepa przyczynił się do porażki Ukrainy, jest on w oczach współczesnych Ukraińców przedstawiany jako bohater narodowy.
W swoim projekcie Rydnyi próbuje przedstawić kontrast między perspektywą przedstawienia „Mazepy” przez Byrona, a tym jak w „Połtawie” maluje go Puszkin. Oba teksty recytowane są w formie „rap battle”, czyli rywalizacją raperów w bitwie o rozstrzygnięcie kto napisał lepszy tekst. Artysta zaprosił kilku raperów o różnorodnych stylach i zapleczach kulturowych, żeby zaprezentowali swoją interpretację kontrastujących tekstów w postaci rapu10.
Karolina Grzywnowicz i Mykola Rydnyi przypominają w ten sposób, że sztuka może być narzędziem modelowania i modyfikowania historii. Oboje wprowadzają nas w tło historyczne dzisiejszych konfliktów politycznych, tłumacząc źródło ich napięć. Grzywnowicz uświadamia nam opresje Palestyńczyków, jakim jest zakaz korzystania i uprawy roślin leczniczych, które stanowią ogromną rolę w przetrwaniu Palestyńczyków. Rydnya natomiast pokazuje historię długowiecznego ucisku Ukraińców ze strony Rosji w innowacyjny sposób – za pomocą rapu, stopniowo wprowadzając poezję do świata hip hopu.
Fot. nagłówka: Mykola Ridnyi
Źródła:
Historie potencjalne – Zachęta Narodowa Galeria Sztuki
1.(PDF) Potential History: Unlearning Imperialism
2.JNF Reports Green Belt Progress – Jewish Telegraphic Agency
5.Archiwum Edukacji #32 – Mediateka
7.Historia Ukrainy. Skąd się wzięła Ukraina? | Portal historyczny Hist
mag.org – historia dla każdego!
9.„Połtawa” – Aleksander Puszkin
10.2023 The Battle Over Mazepa | Mykola Ridnyi
O autorze
Jestem kochającą ludzi uczennicą warszawskiego liceum, która każdą nadarzającą się okazję wykorzystuje aby nawiązać rozmowę z drugą osobą. Interesuję się psychologią, filozofią i sztuką. Uwielbiam uczyć się nowych języków a w wolnym czasie chodzę do teatru czy też muzeum.