Większość z nas przynajmniej raz zadała sobie pytanie, skąd pochodzi nasza cywilizacja oraz jakie były początki ludzkości? Na lekcjach historii w szkole średniej uczyliśmy się o Sumerach, Akadyjczykach czy Babilończykach. Poza tym często mówimy o drakońskich prawach, pyrrusowym zwycięstwie czy zasadzie oko za oko, ząb za ząb pochodzącej z Kodeksu Hammurabiego. W natłoku codziennych spraw i pod wpływem czasu nasza pamięć o pierwszych cywilizacjach jednak zaciera się i często już nie pamiętamy, chociażby dokładnej genezy znanych przysłów. Właśnie dlatego warto poznać na nowo dzieje starożytnych cywilizacji, a celem tego artykułu jest przedstawić je w atrakcyjnej formie.
Rewolucja neolityczna
Około 12 tysięcy lat temu nastąpiło ocieplenie klimatu, które poskutkowało zanikiem ostatniego zlodowacenia oraz poprawą warunków życia. Opisane przemiany stały się impulsem dla rozwoju procesu zwanego rewolucją neolityczną. Nazwa ta nie wiąże się jednak z tempem przeobrażeń, które trwały w rzeczywistości tysiące lat, lecz z przełomowym, z punktu widzenia historii ludzkości, postępem cywilizacyjnym.
Około 9000 r. p.n.e. na terenie tzw. Żyznego Półksiężyca, czyli pasa urodzajnych ziem obejmującego Mezopotamię, Syrię i Palestynę doszło do przejścia z gospodarki łowiecko-zbierackiej na gospodarkę wytwórczą (produkcyjną). Dzięki sprzyjającym warunkom klimatycznym w dolinie Eufratu i Tygrysu (Mezopotamii) uprawiano między innymi pszenicę, proso i jęczmień. W końcu udomowiono zwierzęta, których hodowla zapewniała ludziom skóry, mleko, mięso oraz wełnę. Transformacja charakteru życia człowieka zapoczątkowała okres neolitu, zwany epoką kamienia gładzonego lub młodszą epoką kamienia, który trwał od około 9000 r. p.n.e. do 3500 r. p.n.e.
Wraz z rewolucją neolityczną powstały pierwsze protomiasta. Były to ośrodki miejskie liczące po kilka tysięcy mieszkańców, których jednak nie możemy nazywać jeszcze miastami w całym znaczeniu tego słowa – większość ludności wciąż zajmowała się rolnictwem, a handel czy rzemiosło były jedynie niewielkim dodatkiem. Za najstarsze protomiasto w dziejach uznaje się Jerycho na terenie Izraela. Jego powstanie datuje się na 8000 r. p.n.e. Równocześnie jest to prawdopodobnie jedno z najdłużej nieprzerwanie zamieszkałych miast na świecie.
Drugim najstarszym protomiastem jest tureckie Çatal Höyük, które powstało około 7500-6000 r. p.n.e. W Çatal Höyük zastosowano nietypowe, lecz genialne w swojej prostocie, rozwiązanie architektoniczne – budynki stykały się ze sobą, tworząc jednolitą strukturę, w której nie było uliczek. Domy stanowiły równocześnie mur całego miasta, a wejścia do budynków umieszczone były na ich dachach, co utrudniało wtargnięcie wroga do miasta.
Sumerowie
Pierwszą znaną cywilizacją w dziejach ludzkości byli Sumerowie, którzy w niewyjaśniony sposób pojawili się na terenie Mezopotamii około 4000-3500 r. p.n.e. Nigdy nie stworzyli jednego państwa, lecz szereg państw-miast, takich jak Ur, Uruk, Nippur, Lagasz, Eridu, Larsa, Kisz. Sumerowie jako pierwsi stosowali pismo, najpierw piktograficzne, a z biegiem czasu rozwinęli pismo klinowe, w którym zapisywali teksty w zrekonstruowanym dzisiaj języku sumeryjskim. Większość pism sumeryjskich przetrwała tylko dzięki temu, że pożary wypaliły gliniane tabliczki, na których umieszczali swoje teksty przy użyciu rylca. Jednym z najważniejszych zachowanych do naszych czasów jest Epos o Gilgameszu, w którym pojawił się np. pierwowzór wielkiego potopu znanego nam z chrześcijańskiej Biblii.
Sumerowie znani są z wielu osiągnięć cywilizacyjnych. To oni jako pierwsi zastosowali systemy irygacyjne, które umożliwiły nawadnianie terenów nawet daleko od rzek. W ten sposób areał upraw zwielokrotnił się, co poskutkowało pozyskiwaniem większych plonów, a tym samym specjalizacją ludności nie tylko w rolnictwie, lecz również w rzemiośle, budownictwie czy powstającej administracji państwowej. Sumerowie są także uważani za wynalazców koła, systemu sześćdziesiętnego i kalendarza. Wiele przesądów, np. o pechowej trzynastce czy o czarnym kocie również ma swoje źródło w sumeryjskich wierzeniach.
Sumerowie budowali też monumentalne zikkuraty, które pełniły funkcję świątyń i spichlerzy. Mieściły się one w centrach miast, a na ich szczycie kapłani składali ofiary bogom. Najbardziej znanym zikkuratem jest Etemenanki w mieście Babilon, który jest uznawany za pierwowzór biblijnej Wieży Babel. Innym artefaktem ich wysokiego poziomu cywilizacyjnego były pieczęcie cylindryczne, czyli odpowiedniki współczesnego podpisu zaufanego. Były używane do zatwierdzania dokumentów urzędowych i przedstawiały najczęściej sceny z mitologii sumeryjskiej.
Akadyjczycy
Około 2340 r. p.n.e. Sumerowie zostali podbici przez plemię Akadów pod wodzą Sargona Wielkiego, nazywanego królem czterech stron świata. W wyniku podbicia miasta Kisz został on władcą pierwszego w historii jednolitego państwa, imperium. Jego taktyka podboju nie wiązała się jednak z brutalnością – przejęcie władzy nastąpiło w sposób pokojowy. Powstało dwuetniczne i dwujęzyczne społeczeństwo sumeryjsko-akadyjskie, w związku z czym nowe państwo Sargona Wielkiego nazywane jest Sumero-Akkadem. Nowi przybysze szybko przejęli dotychczasową kulturę i pismo Sumerów, a zapisywany pismem klinowym akadyjski stał się językiem międzynarodowej dyplomacji. Poza tym Sargon Wielki rządził przy pomocy lokalnych elit, nie faworyzował przy obsadzaniu stanowisk żadnego z narodów budujących jego kraj. To właśnie jest uznawane za przyczynę długiej hegemonii Sumero-Akkadu w regionie Mezopotamii.
Sumero-Akkad po 250 latach istnienia upadł około 2100 r. p.n.e. w wyniku najazdu ludów z gór Zagros, mieszczących się na terenie Persji. Przez następne kilkaset lat na terenie Mezopotamii będzie panował chaos, który zostanie zakończony dopiero przez władcę Babilonii, Hammurabiego, w 1793 r. p.n.e.
Egipcjanie
W podobnym czasie co ekspansja Sumerów w Mezopotamii rozwinęła się cywilizacja w dolinie Nilu. W IV tysiącleciu p.n.e. istniały dwa państwa egipskie – Egipt Dolny obejmujący deltę Nilu oraz Egipt Górny obejmujący tereny na południe od delty. Władca Egiptu Górnego Narmer zjednoczył oba kraje w drodze podboju, co w symboliczny sposób przedstawia Paleta Narmera z około 3000 r. p.n.e. Nowy władca zjednoczonego Egiptu zasłynął też z założenia nowej stolicy – Memfis, która mieściła się na granicy dawnych dwóch państw. Władza Narmera zapoczątkowała okres tynicki/wczesnodynastyczny w historii starożytnego Egiptu oraz panowanie kolejnych 30 dynastii.
Około 2675 r. p.n.e. rozpoczął się okres Starego Państwa, który zajmuje szczególne miejsce w dziejach Egiptu. Był to czas budowy mocarstwa faraonów i tworzenia administracji centralnej. Egipcjanie wynaleźli wówczas pismo hieroglificzne (z gr. hieros – święty), którym zapisywano monumentalne teksty religijne na ścianach. Wtedy doszło też do podziału terytorium na nomy, czyli okręgi administracyjne (odpowiedniki współczesnych województw). Na ich czele stali nomarchowie powoływani przez faraona. Byli oni zależni od najwyższego wezyra (tzw. czati), który był drugim najważniejszym urzędnikiem zaraz po faraonie.
Na etapie Starego Państwa powstały znane budowle, np. piramida Dżesera zaprojektowana przez królewskiego architekta Imhotepa oraz kompleks piramid w Gizie, które służyły jako monumentalne grobowce zmarłych władców. Największą z nich jest piramida Cheopsa, mierząca aż 147 metrów. Miały świadczyć o wyniesieniu faraonów ponad społeczeństwo i czynić ich równymi bóstwom. Wierzono w to, że są one również miejscem zamieszkania bogów, dlatego stanowiły nie tylko miejsca pochówku, lecz także sanktuaria.
W dziejach Egiptu miały miejsce dwa okresy przejściowe: między epoką Starego i Średniego Państwa oraz Średniego i Nowego Państwa. Charakteryzowały się one decentralizacją kraju i przejmowaniem władzy w pojedynczych nomach przez niezależnych od faraona nomarchów. Często nomarchami zostawali kapłani, którzy odpowiadali za utrzymanie wielkich majątków świątynnych. Była to najlepiej wykształcona warstwa w egipskim społeczeństwie, gdyż jako jedni z nielicznych potrafili czytać, pisać i dokonywać obliczeń. To predysponowało ich w okresie osłabienia władzy centralnej do przejmowania władzy w lokalnych społecznościach.
Ważnym czasem był okres Nowego Państwa i panowanie Ramzesa II. Był to jeden z najwybitniejszych faraonów w dziejach, który zmierzył się z potężnymi Hetytami w jednej z pierwszych udokumentowanych bitew w dziejach ludzkości – bitwie pod Kadesz z 1285 r. p.n.e. na terenie dzisiejszej Turcji. U schyłku XIII w. p.n.e. nad Egiptem zawisło kolejne zagrożenie – Bliski Wschód najechały tzw. ludy morza, czyli zlepek różnych plemion zamieszkujących wcześniej tereny nad Dunajem i Morzem Czarnym. Pod ich naporem upadły imperium Hetytów i cywilizacja mykeńska w Grecji. Ramzes III zdołał odeprzeć atak najeźdźców, jednak Egipt w wyniku kryzysu społecznego i ekonomicznego stopniowo słabł.
.jpg){kind=link}
W kolejnych wiekach Egipt stał się częścią imperium perskiego, a w 332 r. p.n.e. został podbity przez Aleksandra Wielkiego, po czym trafił w ręce dynastii Ptolemeuszy. Ostatecznym gwoździem do trumny starożytnego Egiptu było włączenie go do Imperium Rzymskiego przez Oktawiana Augusta w 31 r. p.n.e. po wygranej bitwie pod Akcjum z wojskami Kleopatry i Marka Antoniusza.
Państwo Babilonia
Około 1793 r. p.n.e. władzę w Babilonie przejmuje Hammurabi. Początek jego rządów kończy okres chaosu na terenie Mezopotamii dzięki zjednoczeniu jej pod swoim władztwem. Hammurabi najbardziej znany jest z Kodeksu Hammurabiego z 1750 r. p.n.e., który był pierwszym spisem praw w historii ludzkości. Słynna zasada talionu oko za oko, ząb za ząb rzeczywiście ma odzwierciedlenie w przepisach, ale forma kary była zależna od pochodzenia sprawcy i ofiary – jeśli wolny obywatel wybił oko innemu obywatelowi, ten mógł liczyć na taką samą karę, natomiast jeśli ofiarą był poddany pałacu lub niewolnik, karą dla obywatela była jedynie grzywna.
Po śmierci Hammurabiego Babilonia stopniowo słabnie i będzie popadała w zależność od Asyrii. Renesans tego kraju nastąpi dopiero wraz ze śmiercią władcy Asyrii – Aszurbanipala (668-627 r. p.n.e.) oraz upadkiem miasta Aszur w 614 r. p.n.e. i stolicy Asyrii Niniwy w 612 r. p.n.e. w wyniku wspólnego najazdu Medów i Babilończyków. Władcą Państwa Nowobabilońskiego został w 605 r. p.n.e. Nabuchodonozor II i rządził on do 562 r. p.n.e. Władca ten zasłynął z podbicia Jerozolimy w 586 r. p.n.e. i zapoczątkowania tym samym niewoli babilońskiej. Polityka Nabuchodonozora II polegała na masowych przesiedleniach Żydów z Judei do Babilonii. Ostatecznie niewola babilońska zakończyła się w 538 r. p.n.e., gdy Cyrus II Wielki, król Persów, podbił Babilonię i zgodził się na powrót Żydów do Judy, która stała się autonomiczną prowincją perską – Jehud.
Źródła:
Ryszard Kulesza, Krzysztof Kowalewski, Zrozumieć przeszłość 1, Nowa Era, Warszawa 2019.
Fot. nagłówka: Steven Zucker, Standing male worshipper (top), Tell Asmar, CC BY-SA 2.0.
O autorze
Student dziennikarstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego i członek Rady ds. Równego Traktowania przy prezydencie Krakowa. W przeszłości radny Młodzieżowej Rady Krakowa. Laureat VIII i IX Olimpiady Wiedzy o Mediach. Na co dzień interesuje się zagadnieniami z zakresu geopolityki, geografii społeczno-gospodarczej oraz historii.