Legalna sukcesja tronu w dynastii Romanowów, rządzącej Rosją w latach 1613-1917, była rzadkością. Przewroty pałacowe, niczym rewolucje pretoriańskie w starożytnym Rzymie, były nagłe i często wynikały jedynie z ambicji najbliższych krewnych.
Ze wsi litewskiej na tron carski
Gdy w 1725 r. zmarł Piotr Wielki, jego następczynią została Katarzyna I, będąca drugą żoną cara. Wcześniej nazywała się Marta Skowrońska i była chłopką z Litwy z żadnymi szansami na zostanie władczynią Rosji. Jednak nie wszystkim znane są losy jego legalnego syna z pierwszego małżeństwa carewicza Aleksego. Otóż w 1718 r. został on skazany przez Tajną Kancelarię Spraw Śledczych na karę śmierci. Dokładne okoliczności zgonu do dziś nie są znane; wiadomo jednak, że doszło do niego 26 czerwca 1718 r. w twierdzy Pietropawłowskiej. Jeszcze w 1715 r. urodził się wnuk Piotra Wielkiego, syn carewicza Aleksego oraz późniejszy car, Piotr II. Z początku dziadek nie zwracał uwagi na jego edukację, gdyż nie traktował go jako pretendenta do tronu. Po przejęciu władzy przez Katarzynę I, na życzenie Aleksandra Mienszykowa, potężnego ministra, który pomógł jej zdobyć tron, edukacją Piotra zajął się wicekanclerz Osterman.
Na fałszywy testament
Katarzyna zmarła dwa lata później pozostawiwszy po sobie testament, który głosił, że następczynią powinna zostać jej córka. Pozycja ministra Mienszykowa była jednak na tyle silna, że przekonał on resztę rządzących, iż carem powinien zostać wnuk Piotra I. Została zawarta umowa, według której Piotr II miał zaręczyć się z Marią, córką Mienszykowa. Ostatecznie do ślubu nie doszło, gdyż 14-letni car znienawidził ministra. Dwór w Petersburgu stał się areną walk o wpływy na młodego Piotra – ten jednak bardzo szybko zmarł na ospę w 1930 r. Co ciekawe, był to ostatni potomek dynastii Romanowów w linii męskiej. Niespodziewanie, wbrew testamentowi Katarzyny I, Najwyższa Tajna Rada podjęła decyzję, że carycą zostanie księżna Kurlandii. W interesie Rady było osłabienie samodzierżawia i wprowadzenie w Rosji oligarchii.
Na przewagę wieku
Realne rządy w czasach panowania Anny Iwanowny sprawował hr. Ernest Jan Bühren, który przeciwstawiał się wpływom ministrów, aż w końcu zniósł Najwyższą Tajną Radę. Jego dyktatura określana jest w historiografii mianem „bironowszczyzny”. Caryca Anna na swojego następcę tronu wyznaczyła Iwana VI, wnuka Katarzyny I. Gdy zmarła w 1740 r., Iwan był dopiero niemowlęciem – urodził się w tym samym roku. Oczywiście, w jego imieniu rządzili regenci, jednak już w 1741 roku spiskowcy, na polecenie Elżbiety Piotrówny (córki Katarzyny I, która rościła sobie prawo do tronu w Sankt Petersburgu) zdobyli Pałac Zimowy. Car został aresztowany. Na początku był izolowany od dworu, jednak wciąż był traktowany jako następca tronu. Wrastające obawy imperatorowej Elżbiety doprowadziły jednak do uwięzienia Iwana VI w twierdzy w Szlisselburgu, gdzie, w trakcie próby uwolnienia, zmarł w lipcu 1764 r.
Na złą żonę
Tron carski po Elżbiecie Piotrównie przejął Piotr III, znany z wycofania Rosji z wojny siedmioletniej, tzw. „cud domu brandenburskiego”. Niestety nie sprawował władzy długo, ponieważ już 9 lipca 1762 r. doszło do – chyba najbardziej znanego – przewrotu pałacowego w Rosji. Gwardia carska, za namową żony (urodzonej w Szczecinie Zofii Augusty Fryderyki von Anhalt-Zerbst), zamordowała imperatora. Piotr III prawdopodobnie zginął przez uduszenie, jednak oficjalnie ogłoszono, iż zgon nastąpił wskutek ataku kolek hemoroidalnych. Żona długo nie opłakiwała swojego męża i już 22 września 1762 r. koronowała się, przyjmując imię Katarzyny II. Trzeba jednak przyznać, że w przeciwieństwie do zamordowanego poprzednika sprawowała rządy w sposób zdecydowany. Znacznie powiększyła terytorium Rosji, wykorzystując wyrachowane sztuczki. Pomimo kontrowersyjnych i krwawych rządów uchodziła za wybitną władczynię, o czym świadczy, chociażby przydomek „Wielka”, nadany jej przez Rosjan.
Na wyrodnego syna
Po śmierci Katarzyny Wielkiej, nowym carem został Paweł I. Ciekawostką jest fakt, iż jedną z pierwszych rzeczy, jakich się dopuścił w nowej roli, była zemsta na matce. Wydobył z grobu ciało Piotra III i położył je obok zwłok matki, a następnie oddał im hołd, szczególnie zaś ciału ojca. Podczas swoich rządów dążył do osłabienia pozycji arystokracji poprzez odebranie jej przywilejów. To właśnie z tego powodu nie był lubiany. Już w 1799 r. zawiązała się przeciwko niemu konspiracja, w której uczestniczył m.in. jego syn Aleksander oraz Adam Jerzy Czartoryski. Dopiero jednak spisek, który zawiązał się dwa lata później, a którego przywódcą był gubernator Petersburga, Peter Ludwig von der Pahlen, doprowadził do opanowania Zamku Michajłowskiego, gdzie przebywał car. Spiskowcy zażądali od Pawła I abdykacji, natomiast gdy imperator się na to nie zgodził, jeden z nich, kapitan Jakow Skariatin, udusił go. Na tronie rosyjskim zasiadł Aleksander I Pawłowicz, syn zamordowanego.
Opowieść z morałem
W historii narodu rosyjskiego takich przypadków było znacznie więcej, zarówno przed panowaniem dynastii Romanowów, jak i po rewolucji bolszewickiej. Dobitnie pokazują one, że kulturę polityczną opisywanego regionu można sprowadzić do ciągłych intryg. Zamieszanie na szczeblach władzy powodowało chaos także wśród niższych warstw, nad którymi samodzierżawcy nie widzieli innego sposobu zapanowania. Była to (i wciąż jest) przestroga dla rządzących w Rosji, że upadek może ich spotkać w najbardziej nieoczekiwanym momencie. To poczucie tylko pogłębiało paranoję i chęć skonsolidowania jak największej władzy w swoich rękach. Niestety efekty takiego stanu rzeczy widać obecnie bardzo wyraźnie.
Korzystałem z książki Normana Daviesa pt. „Europa” w tłumaczeniu Elżbiety Tabakowskiej.
O autorze
Uczeń krakowskiego liceum w klasie o profilu prawniczo-ekonomicznym. Redaktor w czasopiśmie Młody Kraków - Czytajże!. Zwycięzca XLIX Olimpiady Historycznej. W wolnym czasie podróżuje, jeździ na rowerze lub chodzi po górach.