Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta zakończyła ważny etap w dziejach naszego państwa. Od teraz każdy, nie tylko członek dynastii Jagiellonów, mógł starać się o polsko-litewską koronę. Pierwszym, który zaskarbił sobie poparcie szlachty, był Henryk z francuskiej dynastii Walezjuszy. Na króla koronowany został 448 lat temu, jednak z powodu dynamicznej i trudnej sytuacji dynastycznej we Francji, z nadzieją na objęcie tronu pod osłoną nocy, uciekł z Krakowa do Paryża. Jego nadzieje spełniły się i w ojczystym kraju panował, aż do 1589 roku. Pomimo niezwykle krótkich rządów, Henryk Walezy wywarł ogromny wpływ na kształtujący się ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Na czym polegał ten, będący niemałym fenomenem ówczesnej Europy, system monarchii elekcyjnej?
Geneza wolnej elekcji
Genezy wolnej elekcji dopatrywać możemy się już w czasach wczesnojagiellońskich. Królowie tej dynastii również obejmowali tron w wyniku elekcji. Ta elekcja odbywała się jednak w ramach dynastii. Najczęściej wybierano najstarszego z synów panującego władcy, a gdy ten umierał, zwykle mianowano jego brata . Tym, co również ukształtowało ustrój monarchii elekcyjnej, jest pozycja średniej szlachty. Z kolejnymi przywilejami stanowymi, nadawanymi przez władców od XIV wieku, rosło ich znaczenie zarówno polityczne, jak i gospodarcze. Ostatecznie, na sejmie radomskim (rok 1505) uchwalono godzącą w resztki autonomii króla konstytucję „nihil novi”. To wydarzenie możemy również utożsamiać z powstaniem ruchu egzekucyjnego, który swoimi postulatami także wpłynął na kształt przyszłego ustroju.
Proces wyboru króla
Proces wyboru króla może zacząć się różnorako. Historia pamięta takie przypadki, jak wcześniej już wspomniana ucieczka, śmierć czy abdykacja. Gdy króla już nie było, na czele Państwa stawał interrex. Tradycyjnie urząd ten obejmował prymas, a do jego kompetencji należało m.in. zwoływanie elekcji czy koronacja króla elekcyjnego. Na szczeblu wojewódzkim zawiązywały się wówczas konfederacje kapturowe wspomagające lokalnie działanie państwa w tym trudnym okresie. W tym samym czasie posłowie różnych ziem zawiązali konfederację generalną, zwaną sejmem konwokacyjnym. Ustalono na nim szczegóły elekcji i ustanowiono prawo. Następnie zawiązywał się sejm elekcyjny. Szlachta wysłuchiwała obietnic kandydatów i na tej podstawie wybierała króla. Kolejnym, wbrew pozorom wcale niebędącym tylko formalnością, był sejm koronacyjnym. Król-elekt miał obowiązek podpisać pacta conventa i artykuły henrykowskie, a gdy to doszło do skutku, odbywała się koronacja.
Artykuły henrykowskie i pacta conventa
Artykuły henrykowskie to, najprościej mówiąc, prawa fundamentalne. Swoją nazwę wzięły od wspomnianego już Henryka Walezego, który jako pierwszy złożył pod nimi swój podpis. Są zbiorem zasad ustrojowych, które określają prawa i obowiązki króla. A oto ich treść:
- król może zostać wybrany tylko na drodze elekcji viritim;
- król ma obowiązek zwoływać Sejm co dwa lata na sześć tygodni;
- król nie może wypowiedzieć wojny ani zawrzeć pokoju bez zgody Senatu;
- król nie może zwołać pospolitego ruszenia ani nałożyć podatków bez zgody Sejmu;
- król nie może wyprowadzić pospolitego ruszenia poza granice kraju;
- król musi utrzymywać wojsko kwarciane;
- król musi przestrzegać zasad tolerancji religijnej;
- przy władcy stale przebywają senatorowie-rezydenci;
- szlachta ma prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa.
Pacta conventa natomiast były osobistymi zobowiązaniami króla wobec szlachty. Miały charakter zmienny. W późniejszym czasie nie będą one jedynie obietnicami niosącymi dobrobyt dla kraju, a możliwością realizacji prywatnych interesów przez magnatów.
Znaczenie
Znaczenie wolnej elekcji jest ogromne. Ukształtowane artykuły henrykowskie i pacta conventa stanowić będą niejako kontrakt monarchy ze szlachtą. Doprowadzą do wielu wzniosłych i tragicznych wydarzeń, np. realizacja pacta conventa Zygmunta III Wazy wiązała się z inkorporacją Estonii, co będzie jednym z przyczynków do trwającej przez cały wiek XVII (z przerwami) wojny ze Szwecją. Cały czas umacniała się pozycja szlachty, zwłaszcza magnaterii kosztem władzy królewskiej, co było zdecydowanie odwrotnym do procesów absolutystycznych na Starym Kontynencie. I co najważniejsze, system ten znacząco przyczyni się do upadku Rzeczypospolitej. Oprócz wymienionych już przeze mnie przykładów dawał banalną możliwość ingerencji innych państw w proces wyboru króla i co za tym idzie, w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
O autorze
Licealistka, redaktorka, działaczka, asystentka społeczna Posłanki, feministka i lewaczka. Miłośniczka kawy, języka niemieckiego, historii nowożytnej, a także polskiej polityki.